Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος (1946-1949)

Με αφορμή την νέα ταινία του Παντελή Βούλγαρη "Ψυχή Βαθιά" που πραγματεύεται τα γεγονότα του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου (1946-1949) και ειδικά του τελευταίου χρόνου, μέσα από την ιστορία δύο νεαρών αδερφών που πολεμούν στα βουνά της Δυτικής Μακεδονίας σε αντίπαλα στρατεύματα... Αν και περίμενα περισσότερα από την ταινία... Δεν ενθουσιάστηκα ιδιαιτέρως... Την ήθελα με περισσότερα ιστορικά στοιχεία και πιο μεστή και δεμένη στην υπόθεση...Ήταν αρκετά αργή και χωρίς ιδιαίτερο στοχασμό επί του θέματος...

Λίγα ιστορικά γεγονότα λοιπόν...

Με τον όρο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος εννοούμε τη χρονική περίοδο ένοπλων συγκρούσεων που πραγματοποιήθηκαν στην Ελλάδα μεταξύ του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας υπό τον έλεγχο των κομμουνιστών, και του Ελληνικού Στρατού που ήταν υπό τον έλεγχο της κεντροδεξιάς κυβέρνησης των Αθηνών. Επίσημα διήρκεσε από τον Μάρτιο του 1946 έως τον Οκτώβριο του 1949 και είχε ως αποτέλεσμα την ήττα των κομμουνιστών. Θεωρείται διεθνώς ως η πρώτη πράξη του ψυχρού πόλεμου στην Ελλάδα.

Προεργασία
Οι ένοπλες συγκρούσεις ανάμεσα στο στρατό, τα σώματα ασφαλείας, τις συντηρητικές, φιλελεύθερες και ακροδεξιές δυνάμεις (από τη μία πλευρά) και τις κυρίως κομμουνιστικές, αντάρτικες, επαναστατικές δυνάμεις (από την άλλη) δεν ξεκίνησαν ξαφνικά μία νύχτα του 1946 με την επίθεση στον Σταθμό Χωροφυλακής του Λιτοχώρου, αλλά ήταν αποτέλεσμα αντιπαλότητας παλαιοτέρων ετών. Από μία άποψη ο Εμφύλιος αποτέλεσε την συνέπεια συσσωρευμένων πολιτικών και κοινωνικών διεργασιών, που ξεκίνησαν από την εποχή του Εθνικού Διχασμού το 1915, εντάθηκαν με τη Μικρασιατική καταστροφή και την έλευση και εγκατάσταση ενός τεράστιου αριθμού προσφύγων και κορυφώθηκαν με την επιβολή της Δικτατορίας της 4ης Αυγούστου. Το καταλυτικό στοιχείο όμως υπήρξε η ξένη κατοχή και το πολιτικό κενό που δημιούργησε η έλλειψη μιας ελληνικής κυβέρνησης που να διαθέτει στοιχεία νομιμοποίησης και αποδοχής.

Οι απαρχές
Ως πρόδρομος του Εμφυλίου Πολέμου μπορούν να θεωρηθούν οι συγκρούσεις μεταξύ των διαφόρων αντιστασιακών οργανώσεων κατά τη διάρκεια της κατοχής. Κορυφαίος παράγων ήταν η εμπλοκή της Μεγάλης Βρετανίας στην αντίσταση με πρωτεύοντα στόχο τον πόλεμο κατά του Αξονα αλλά και με δευτερεύοντα στόχο να ελέγξει τις μεταπολεμικές πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα. Σημαντικό επιβαρυντικό στοιχείο ήταν η απουσία μιας δημοκρατικά νομιμοποιημένης αρχής που θα διηύθυνε τον αντιστασιακό αγώνα εξ ονόματος του ελληνικού λαού. Η εξόριστη κυβέρνηση στο Κάιρο δεν είχε ποτέ τεθεί στην κρίση του ελληνικού λαού καθώς της κατοχής είχε προηγηθεί η δικτατορία του Μεταξά και αυτή είχε με τη σειρά της προέλθει από ανώμαλες πολιτικές εξελίξεις. Ουσιαστικά ο Ελληνικός λαός είχε να δεί κάλπη από την προηγούμενη δεκαετία. Αυτή ωστόσο η κυβέρνηση συντηρείτο από τους Βρετανούς και αποτέλεσε την νομιμοποιητική βάση της επέμβασης τους στην Ελλάδα.
Στο εσωτερικό της Ελλάδος, την αντίσταση διεξήγαν διαφορετικές οργανώσεις με αντίθετο μεταξύ τους πολιτικό προσανατολισμό. Η μεγαλύτερη αντιστασιακή οργάνωση ήταν το ΕΑΜ και το στρατιωτικό του παρακλάδι, ο ΕΛΑΣ που είχε ιδρυθεί με πρωτοβουλία του ΚΚΕ αλλά στην μεγαλύτερη του ακμή είχε στις γραμμές του κατά πλειοψηφία μη-κομμουνιστικά μέλη. Υπήρχαν ακόμη ο ΕΔΕΣ με επικεφαλής τον Ναπολέοντα Ζέρβα που συσπείρωνε πλήθος αξιωματικών του προπολεμικού ελληνικού στρατού, η σοσιαλδημοκρατική ΕΚΚΑ καθώς και άλλες οργανώσεις. Στην υπηρεσία του κατακτητή πολεμούσαν από το 1943 έτος που ιδρύθηκαν, τα Ελληνικά Τάγματα Ασφαλείας όπως και τα Βουλγαρομακεδονικά (το ονομαζόμενο ως Οχράνα στην Δυτική και Ανατολική Μακεδονία) και τα Αλβανικά (το γνωστό Ξίλια/keshilli στην Θεσπρωτία) Σώματα Ασφαλείας με διαφορετικό αντικειμενικό σκοπό το καθένα.
Όταν ο πόλεμος άρχισε να γέρνει υπερ των συμμάχων, οι αντιστασιακές οργανώσεις επεδίωξαν πέρα από τον αγώνα, να επηρεάσουν το πολιτικό μέλλον της χώρας. Αυτό σε παραλληλισμό με τους ανταγωνισμούς μεταξύ των νικητριών δυνάμεων που είχαν αρχίσει να αναπτύσσονται και συμπληρωμένο από το βαθμιαίο πέρασμα των ταγμάτων ασφαλείας και των λοιπών δοσιλογικών οργανώσεων στο πλευρό της δεξιάς διαμόρφωσε τα δύο στρατόπεδα.
Την περίοδο 1943-44 ο ΕΛΑΣ συγκρούστηκε με τον ΕΔΕΣ και την ΕΚΚΑ εν μέσω γερμανικής κατοχής. Ακολούθησαν, το Δεκέμβριο του 1944, τα "Δεκεμβριανά" στην περιοχή της Αθήνας, ανάμεσα στους αντάρτες του ΕΛΑΣ και τις δυνάμεις που ήσαν πιστές στην μόλις επαναπατρισμένη εξόριστη κυβέρνηση υπό την ηγεσία του Γ. Παπανδρέου και είχαν την υποστήριξη βρετανικών τμημάτων. Στο πλευρό των κυβερνητικών δυνάμεων πολέμησαν επίσης τα Τάγματα Ασφαλείας, μέλη της Οργάνωσης Χ (Χίτες) και άλλες μικρότερες παραστρατιωτικές ομάδες. Μετα το τέλος των Δεκεμβριανών και την συνθηκολόγηση του ΕΑΜ με την συμφωνία της Βάρκιζας επακολούθησε μία περίοδος κατά την οποία ομάδες της άκρας δεξιάς βρήκαν την ευκαιρία να προβούν σε πράξεις αντεκδίκησης εναντίον οπαδών του ΕΑΜ-ΚΚΕ (περίοδος λευκής τρομοκρατίας). Η πόλωση επισημοποιήθηκε με την βεβιασμένη προσπάθεια επαναφοράς της Βασιλείας και την άρνηση του ΚΚΕ να συμμετάσχει στις εκλογές του 1946.

Ολομέτωπη σύγκρουση
Σαν πρώτη πολεμική ενέργεια που θεωρήθηκε ότι σηματοδοτούσε την "επίσημη" έναρξη του Ελληνικού Εμφυλίου αναφέρεται η αιματηρή επιδρομή ανταρτών εναντίον του σταθμού Χωροφυλακής στο Λιτόχωρο Πιερίας, η οποία έλαβε χώρα το βράδυ της 30ης προς 31η Μαρτίου, την παραμονή δηλαδή της 1ης Απριλίου του 1946, ημερομηνίας των εκλογών από τις οποίες το ΚΚΕ είχε καλέσει σε αποχή τους οπαδούς του.

Ωστόσο πολλοί υποστηρίζουν ότι η κίνηση εκείνη είχε καθαρά συμβολικό χαρακτήρα, εξέφραζε δηλαδή την επιθυμία της ηγεσίας του ΚΚΕ όχι τόσο να πάρει την πρωτοβουλία στη σύγκρουση, αλλά βασικά να προειδοποιήσει για την ισχύ του, προστατεύοντας παράλληλα τα διωκόμενα στελέχη του κατά την περίοδο της λεγόμενης "λευκής τρομοκρατίας" (Βάρκιζα 1945-εκλογές 1946), όταν η κατάσταση είχε επιδεινωθεί για εκείνους δραματικά, έπειτα και από τη θέσπιση του Γ' Ψηφίσματος από την κυβέρνηση, που οδηγούσε με συνοπτικές διαδικασίες χιλιαδες κομμουνιστές στη φυλακή ή το εκτελεστικό απόσπασμα. Η κύρια πράξη του δράματος εκτυλίχθηκε από τον Μάρτιο του 1946 εώς τον Αύγουστο του 1949, όπου συγκρούστηκαν ο Εθνικός Στρατός και ο αποκλειστικά ελεγχόμενος από το ΚΚΕ "Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας" με το σύνολο της ελληνικής επικράτειας να βρίσκεται στις φλόγες. Το Δεκέμβριο του 1947 ο ΔΣΕ προχώρησε σε συγκρότηση "Κυβέρνησης του βουνού", της οποίας τη σύνθεση ανακοίνωσε επίσημα δια του ραδιοφωνικού του σταθμού, αλλά και των εντύπων που εξέδιδε στις ελεγχόμενες από τις δυνάμεις του περιοχές. Στο στρατιωτικό επίπεδο, σημειώθηκε ευρείας έκτασης επιχείρηση για την κατάληψη της Κόνιτσας, την οποία οι αντάρτες προόριζαν για πρωτεύουσα της επαναστατικής τους κυβέρνησης, αλλά η άμυνα του Εθνικού Στρατού απέτρεψε αυτή την εξέλιξη. Η απάντηση της Αθήνας στις παραπάνω ενέργειες ήταν να θέσει εκτός νόμου το ΚΚΕ (ένας αποκλεισμός που διήρκεσε έως τη μεταπολίτευση) και να ψηφίσει Αναγκαστικό Νόμο, τον περιβόητο 509, που προέβλεπε την ποινή του θανάτου.

Οι αντίπαλοι στρατοί
Από την μία μεριά βρισκόταν ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας (ΔΣΕ), και με όπλα από την γειτονική Γιουγκοσλαβία και Αλβανία και από την άλλη ο Εθνικός Στρατός με την υποστήριξη της Μ.Βρετανίας και των ΗΠΑ. Στο ΔΣΕ συσπειρώθηκαν τα μέλη του ΚΚΕ και οι σλαβόφωνοι πληθυσμοί της Μακεδονίας άντρες και γυναίκες, ενώ στον Εθνικό Στρατό επιστρατεύτηκαν Έλληνες πολίτες με κλήση κλάσεων (σειρών) με την υποστήριξη των βενιζελογενών και βασιλικών κομμάτων που κυβερνούσαν την Ελλάδα υπό τον γηραιό βενιζελικό ηγέτη Θεμιστοκλή Σοφούλη, αλλά και ακροδεξιών, οι οποίοι κατά την διάρκεια της κατοχής είχαν συμμετάσχει στα τάγματα ασφαλείας (πολιτοφυλακή υπό γερμανική διοίκηση).

Το βαρόμετρο
Ο Εμφύλιος Πόλεμος κρίθηκε ουσιαστικά όταν ο ηγέτης της Γιουγκοσλαβίας Γιόσιπ Μπροζ Τίτο διαφώνησε με τον Ιωσήφ Στάλιν και αποπέμφθηκε από την Κομιντέρν οπότε και σταμάτησε την βοήθεια και έκλεισε τα σύνορα στον ΔΣΕ.

Αν και η συγκυρία συνάδει στο παραπάνω συμπέρασμα, εντούτοις μια σειρά από συνθήκες καθόρισαν την τελική έκβαση του πολέμου. Σε αυτές κυρίαρχο ρόλο παίζει η αδυναμία του ΔΣΕ να βρεί εφεδρίες, η ήττα της ΙΙΙ Μεραρχίας στην Πελοπόνησσο το καλοκαίρι του 1948 - ως αποτέλεσμα της αδυναμίας ανεφοδιασμού σε πολεμοφόδια είτε από την τρίτη επίθεση στη Ζαχάρω είτε από το ΓΑ (Γενικό Αρχηγείο) στο Βίτσι, ενώ σημαντική είναι και η "αλλαγή φρουράς" στην κηδεμονία της κυβέρνησης των Αθηνών το 1947 και το Δόγμα Τρούμαν. Από εκείνη το καλοκαίρι του 1948, ο εθνικός στρατός άρχισε να πετυχαίνει την μία νίκη μετά την άλλη σε όλη τη χώρα ( με εξαίρεση τη μάχη του Γράμμου το καλοκαίρι του 1948 κατά την οποία απέτυχε η κύκλωση και η εξουδετέρωση της κύριας δύναμης του ΔΣΕ στη ΒΔ Ελλάδα) ενώ η Αεροπορία του Εθνικού Στρατού (με την υλική υποστήριξη των ΗΠΑ) συνέβαλε (χρησιμοποιώντας μερικές φορές και βόμβες ναπάλμ) στην εκκαθάριση των ορεινών όγκων που αποτελούσαν τα ορμητήρια του ΔΣΕ. Την νύχτα της 29 Αυγούστου 1949 με την κατάληψη από τον εθνικό στρατό του τελευταίου υψώματος (Κάμενικ) στο Γράμμο έληξε το πολεμικό σκέλος του Εμφυλίου.
Το πρωί της 17ης Οκτωβρίου του 1949, η εξόριστη πλέον «Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση» των ανταρτών έδωσε τέλος στις εχθροπραξίες με διάγγελμα που μεταδόθηκε από ραδιοσταθμό του Βουκουρεστίου. Στο διάγγελμα αυτό, μεταξύ άλλων αναφέρονται και τα εξής:
«Ο ΔΣΕ δεν κατέθεσε τα όπλα, μονάχα τα έθεσε παρά πόδα. Υποχώρησε μπροστά στην τεράστια υλική υπεροχή που συγκέντρωσαν οι ξένοι καταχτητές ενισχυμένοι απ' την τιτοϊκή αποστασία και προδοσία που τον χτύπησε πισώπλατα. Μα ο ΔΣΕ δεν λύγισε και δεν συντρίφτηκε. Παραμένει ισχυρός με ακέραιες τις δυνάμεις του.
Σταμάτησε την αιματοχυσία για να σώση την Ελλάδα από την ολοκληρωτική εκμηδένιση και τα συμφέροντα του τόπου τα έβαλα πάνω απ' όλα. Οι δυνάμεις μας στο Βίτσι και το Γράμμο σταμάτησαν τον πόλεμο για να διευκολύνουν την ειρήνευση στην Ελλάδα. Αυτό δεν σημαίνει συνθηκολόγηση. Σημαίνει απόλυτη προσήλωση στο συμφέρο της πατρίδας, που δε θέλαμε να δούμε ολοκληρωτικά κατεστραμμένη.»

Απώτερες συνέπειες
Η τραγωδία συνεχίστηκε τα επόμενα χρόνια στα στρατοδικεία με χιλιάδες φυλακίσεις στρατιωτών του ΔΣΕ και στα ξερονήσια του Αιγαίου (Άη Στράτης, Μακρόνησος, Γυάρος) με μαζικές εξορίες. Μία άλλη επίπτωση, ήταν ο εξαιρετικά μεγάλος αριθμός των προσφύγων, κυρίως στη Βόρεια Ελλάδα, που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια και τα χωριά τους είτε για να μην βρεθούν στο επίκεντρο των μαχών εθνικού στρατού-ανταρτών, είτε επειδή εξαναγκάστηκαν κατά τη διάρκεια των μεγάλων εκκαθαριστικών επιχειρήσεων του εθνικού στρατού, ώστε να αποκοπεί με οποιαδήποτε τρόπο ο εφοδιασμός έμψυχου υλικού των ανταρτικών τμημάτων, είτε πάλι λόγω της βίαιης προσαγωγής από τον ΔΣΕ προκειμένου να αντιμετωπιστεί το σοβαρότατο πρόβλημα προσέλευσης μαχητών. Χαρακτηριστικό του αριθμού των προσφύγων είναι ότι σύμφωνα με το "Μνημόνιο για το ελληνικό προσφυγικό πρόβλημα", που εστάλη στις 8 Οκτωβρίου 1949 προς το αμερικανικό υπουργείο Εξωτερικών από την Ελληνική κυβέρνηση, ο πρωθυπουργός Π. Τσαλδάρης δήλωνε πως ο αριθμός των προσφύγων του εμφυλίου πολέμου ανέρχονταν σε 684.607 άτομα, από αυτά 166.000 πρόσφυγες είχαν επαναπατρισθεί και ότι άλλοι 225.000 θα επαναπατρίζονταν σύντομα. Επίσης μέχρι το 1956 υπήρχαν αιχμάλωτοι στρατιωτικοί του Εθνικού Στρατού σε στρατόπεδα εργασίας στην Αλβανία και σε άλλες χώρες του Ανατολικού Μπλοκ.

Ο απόηχος
Ο Εμφύλιος Πόλεμος αποτελεί την κορυφαία ίσως αντιπαράθεση στην ελληνική κοινωνία μέσα στον εικοστό αιώνα. Η χώρα θα ρημάξει κυριολεκτικά στα τρία-τρεισήμισι χρόνια της αντιπαράθεσης. Θα αλλάξει η γεωγραφία της χώρας καθώς ερημώνονται εκτεταμένες, ορεινές κυρίως, ζώνες. Εκατοντάδες χιλιάδες πολιτικοί πρόσφυγες, ενώ τίθεται σε ισχύ καθεστώς εκτάκτων μέτρων. Ταυτόχρονα, μεγάλη φτώχεια μαστίζει το λαό. Αρχικά, με βάση και ψηφίσματα του ΟΗΕ, ο πόλεμος ονομάστηκε επισήμως «Συμμοριτοπόλεμος» και αυτή η ονομασία διατηρήθηκε επί πολλές δεκαετίες από τους νικητές αυτής της σύρραξης. Το 1989, με τη συγκυβέρνηση Νέας Δημοκρατίας - Ενιαίου Συνασπισμού κομμάτων της Αριστεράς(ΕΑΡ-ΚΚΕ) καθιερώθηκε και επισήμως η ονομασία «Εμφύλιος», η οποία ήταν ήδη σε κοινή χρήση. Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος είναι στην ουσία η πρώτη πράξη του ψυχρού πολέμου που θα πλανιόταν πάνω από την παγκόσμια πολιτική σκηνή τα επόμενα χρόνια. (πηγή)